ADAM OLMAK

“Adam” sözcüğünün TDK ve birçok sözlüğümüzde birinci (temel) anlamı “insan” demektir. Sözcük Arapça “Adem” sözcüğünün dilimize girmesiyle oluşmuş ve büyük ünlü uyumuna uygun bir biçimde“adam” olarak söylenip yazılmış, Türkçeleşmiş. . Zamanla yan anlamlar kazanmış birçok sözcüğümüzde olduğu gibi. Yan anlamları buraya yazıp okurlarımız meşgul etmeyeceğim. Merak eden, sözlükten bu anlamaları öğrenebilir.

12 Eylül darbesiyle başlayan cinsiyetçi bakış açıları zaman zaman doruğa ulaştı. Kadınla erkeği birbirine düşman etmek anlayışı, toplumda yer etmeye başladı. Bu, dile de yansıdı. Bazı sözcüklere cinsiyet yüklendi. Bunlardan biri de “adam”…

12 Eylül’ün siyasette parlattığı üç kesim var: liberaller, yobazlar ve bölücüler… Bakıldığında bu üç kesim de Kurtuluş Savaşı’na ve Türk devrimine karşı çıkanlar. O dönemde sırtlarını İngilizlere, şimdi de ABD’ye dayamaktalar. Bu işbirlikçiler, ulusal değerlerimizi yok etmek için adeta seferber oldular. Ulusal birliğimizi bozmak için etnik köken, inanç ve cinsiyet ayrımcılığına sarıldıkları asıl silah oldu. Amaçları, toplumu bölebildikleri kadar bölmek… Sözcüklerin bin yıllık anlamlarıyla oynadılar. Onlara kendilerince anlamlar yüklediler. Yeni bir dil oluşturmaya çalıştılar söylemleriyle.

“Adam” sözcüğünün temel anlamını yok sayarak ikinci anlamını (yan anlamını) kullanmaya özen gösterdiler. Amaçları kadınla erkeği birbirinden ayırmak. Aralarındaki doğal ayrımdan yararlanarak bir ayrımcılığı körüklemek için çabaladılar.

Peki, halk dilinde “adam sözcüğü nasıl kullanılır?

“Tarlada beş adam çalışıyor; ikisi kadın, üçü erkek…” tümcesindeki “adam” sözcüğünün anlamını hiçe saydılar.

Karadeniz yöremizin çok bilinen bir türküsünden örnek verelim. Türkünün kavuştak bölümünde şu dizeler yinelenmekte: “Ula ula Niyazi, yiyecek misin beni/ Adam adamı yese deden yerdi neneni” Buradaki “adam” sözcülerinden ilki erkek için ikincisi de kadın için kullanılmakta. Kısacası, “adam” sözcüğüyle anlatılmak istenen insandır. Bu anlatımda erillik söz konusu değildir.

Halk dilini en güzel kullanan yazarlarımızdan biri olan Fakir Baykurt’tan bir örnekle sürdürelim yazımızı. “Bir adamın, başka bir adamın evinin önüne ev yapmağa kanunda hakkı yoktur. Fakir Baykurt, Yılanların Öcü, sf. 52, Literatür Yayınları, 31.Basım, 2020)” Burada “adam” sözcüğü “insan” anlamında kullanılmış. “Adam, adamı yemez. (Aynı yapıt, sf. 83” Burada görüldüğü gibi “adam” sözcüğü, “insan” anlamındadır. Bu kullanım, Burdur yöresinde… Ülkemizin kuzeydoğusu Doğu Karadeniz’de ve güneybatısı Göller Yöresinde “adam” sözcüğünün aynı anlamda kullanılması rastlantı mı? Demek ki halkımız, insanı erkek ve dişi olarak ayırmamış. Erkeğe de dişiye de “adam” demiş.

Bazı dernekler, kuruluşlar adlarında bulunan “adam” sözcüğünün yerine, “insan” sözcüğünü getirdiler. Birçok gazete ve televizyon adam sözcüğü yerine “insan”ı kullanır oldu, liberallere yaranmak için.

“Adam” sözcüğünün temel anlamını yok ettiniz de bu anlamla kurulan onca atasözü, deyim ve bileşik sözcüğü ne yapacaksınız? Bunları da sözlükten kaldırmayı düşünüyor musunuz?

“Adam adama gerek olmasa her biri bir dağ başında olurdu. Adam adama gerek olur, iki serçeden börek olur. Adam adama yük değil, can gövdeye mülk değil. Adam adamdan korkmaz, utanır. Adam adamdır, olmasa da pulu; eşek eşektir, olmasa da çulu. Adam adamı bir kere aldatır. Adam adamın şeytanı. Adam adam, pehlivan başka adam. Adama dayanma ölür, ağaca dayanma kurur. Adam ahbabından belli olur.” Bunlar, “adam” sözcüğüyle kurulan atasözlerimizin bir bölümü.  Anlamlarına baktığımızda hepsinde “adam” sözcüğünün “insan” demek olduğunu göreceğiz.

“Adama dönmek. Adam başına. Adam bildim eşeği, altına serdim döşeği. Adamdan saymak. Adam etmek. Adam evladı. Adamına düşmek. Adam içine çıkmak. Adam kıtlığında. Adamlığa geçmek. Adamlık sende kalsın. Adam olmak. Adam oluncaya kadar dokuz fırın ekmek ister. Adam sarrafı. Adam sen de! Adam sırasına geçmek. Adam yerine koymak.” Burada da “adam sözcüğüyle oluşturulan deyimlerden bazılarını aldık. Bunca deyimi halkımız, erkekler için mi oluşturup kullandı yıllardır?

Yüz yıllardır halkımızın anlam imbiğinden süzülüp gelen bunca atasözünü, deyimi yok sayabilir miyiz? Sözlü ve yazılı yazınımıza devinim getiren bu söz varlığımızı bir yana mı atacağız?

Yazının uzamaması için “adam” sözcüğüyle yapılan bileşik sözcükleri yazmadım. “Adam” sözcüğünü cinsiyetçiliğe indirgeyerek anlamsızlaştırmak bunca atasözü ve deyimi tartışılır duruma getirmez mi? Türkçeye böyle bir kötülüğü yapmak niyedir? Dilin yoksullaştırıp kısırlaştırılmasının ekinsel yaşamımıza ne denli zarar verdiğini bilmemek, bir bilinç kayması değil de nedir?

Benim üzüldüğüm asıl noktalardan biri, yurttaşlarımızın birçoğunun sözlüklere bakma alışkanlıklarının olmaması. Bu, dil gelişimi ve anlatımın varsıllaştırılması açısından büyük bir eksiklik. Her türlü sözlüğün kullanması, küçük yaşlardan itibaren herkese öğretilmeli.

Adam kim midir? “Adam” insandır, insan. Adam olmayı beceremeyenler varsa onlara sözüm yok!

                                                       Adil Hacıömeroğlu

                                                       4 Kasım 2021