PURTULDAN KİLİM

         Çocukluğumuzda, bize yaşamı öğreten büyüklerimizin (dede ve ninelerimizin) çoğu, önce aralıksız süren Trablusgarp’tan I. Dünya Savaşı’na dek süren on bir yıllık savaş dönemini yaşamışlardı. Ayrıca Osmanlının son dönemindeki yıkılışın çatırtılarının, parçalanmanın getirdiği sosyal ve siyasal sorunların, dönemin yoksulluğunun, yokluğunun, karışıklıklarının, çatışmalarının içinde doğup büyümüşlerdi.  Bu kuşaktan bazıları, II. Dünya Savaşı’nın tüm yoksunluklarını da yaşamışlardı acı dolu yüreklerle.

         On bir yıl süren savaşlarda birçok aile yok oldu. Bazı aileler parçalandı. Neredeyse her aileden cephelere gidip dönmeyenler vardı. Sakat kalanlar ise sayılmayacak denli çoktu. Bu acılarla yürekleri dolup çelikleşmişlerdi. Zor koşullara dayanmalarının nedeni, belki de acıların üst üste gelmesiydi. İşgal yıllarında göç ettiler doğup büyüdükleri topraklardan. Gittikleri yerlerde yoksullukları da acıları da çoğaldı. Boyun eğip vazgeçmediler, olumsuz koşullara direndiler. Yaşamın güçlüklerine karşı içsel, düşünsel, bedensel bir savaş yürüttüler. Sonunda da  bu savaşı yaşayarak kazandılar.

         Anne ve babalarımız, II. Dünya Savaşı’nın yokluk yıllarının tanığıydı. Dünyanın içine girdiği ekonomik, siyasal bunalım içinde yaşama tutunmaya çalıştı büyüklerimiz. Neredeyse dünyanın yarısı birbirleriyle boğazlaşırken ve milyonlarca insan bu emperyalist egemenlik savaşının kurbanı olup can verirken ülkemiz insanı da bir lokma ekmekle yaşamda kalmaya çalıştı ve başardı.

         Her iki kuşak da zorluklar karşısında çözümler bulma, yokluklar içinde yaşamda kalma ustasıydı. Evlerde hiçbir şey atılmazdı. Her şeyden yararlanmanın bir yolu bulunurdu. “Savurganlık” sözcüğü kapıdan bacadan da olsa evlere giremezdi. Tutumluluk, en üst düzeydeydi. Bir iğnenin, bir kibrit çöpünün, eskimiş de olsa bir karış bezin değeri bilinirdi. Tarla ve bahçelerde ekilip dikilmeyen bir avuç toprak bırakılmazdı. Günlük yaşamımızda birkaç şey dışında, neredeyse her şeyi kendi olanaklarımızla üretirdik.

         Komşu, komşunun külüne muhtaç olduğundan, insanlar arasındaki dayanışma üst düzeydeydi. Zor ya da ivedilik gösteren işler, komşularla elbirliğiyle yapılırdı. Bu da işleri, kolay kılardı.

         Eskiyen giysiler atılmazdı. Bu giysiler, dikişlerinden sökülürdü öncelikle. Sonrasında makasla parmak kalınlığında kesilirdi upuzun. Bezin ucuna gelindiğinde kesme işi bitmez, makas ustaca bir kıvraklıkla geri döner ve eskilerden oluşturulan ipler uzamış olurdu. Bu ipimsi bez parçaları birbirine düğümlenip eklenerek yumak durumuna getirilirdi.

         Eskimiş giysilere, Doğu Karadeniz’in birçok yerinde “purtul” denir. Bu sözcük, “pırtı”nın yöresel ağızla söylenişiydi. Purtulları ipe dönüştürmeyi daha çok ninelerimiz yapardı. Çoğu zaman biz çocuklar da onlara yardım ederdik dikişleri sökme, makasla bezlerden uzun ipler çıkarmada.

         Evlerin çoğunda dokuma tezgâhları vardı. Bunlarda daha çok kendir liflerinden yapılan yöreye özgü foretika bezleri dokunurdu. Kimi zaman da eskilerden biriktirdiğimiz ipliksilerle rengarenk kilimler… Bu kilimler; farklı bezlerden oluştuğundan, bunlarda neredeyse olmayan renk yoktu. Kilimleri sağlamlaştırmak için bazı kişiler, aralara kendir ipleri koyarlardı. Sıkıca dokunan bu kilimler evimizin süsüydü. Ayrıca purtullardan daha basit dokumayla yolluklar yapılırdı. Bunlar, daha çok dış kapı önünde bulunan dar geçeneklere (koridorlara) serilirdi. Odaların kapıları, sağlı sollu bu geçeneğe açılırdı.

         Genellikle purtullardan oluşan kilimleri kadınlar dokurdu. Kilimlere, biçim veren ustalar da vardı. Yoksul evlere, varsıllık kazandırırdı bu el emeği, göz nuru sanat yapıtları. Kışın sıcaklığını, yazın serinliğini duyumsardık üstüne bastıkça. 

            Günümüzde eskimiş giysiler, bazıları da hiç eskimeden çöp kutularına atılıp doğamızı kirletmekte. Atalarımız, purtulları kilimlere dönüştürerek aslında doğal kaynakları bilinçli olarak korumaktaydı. Eski giysilerden kilim yapılması, ilk geri dönüşüm örneğiydi toplumuzda. İşte, asıl çevrecilik bu. Eskilerden yapılan bu kilimler, yıllarca dayanırdı.

         Çocukluğumda en sevdiğim şey, purtuldan yapılan kilimlerin üzerinde yatıp yuvarlanmaktı. Onlara yuvarlandıkça annemin, ninemin sıcaklıkları, ellerinin okşamasını duyumsardım sanki. Onlar odalarımıza, mutfaklarımıza, geçeneklerimize iç sıcaklığı, güzellik katardı. Bu kilimler, yurdumuzun her yöresinde benzer biçimlerde üretilirdi.

         Şimdi köylerimizde, kasabalarımızda ve kentlerimizde purtul yok. Bu purtulları örecek tezgahlarda bulunmuyor nedense. Tezgâh başında oturup bir ezginin ritmini çıkararak kilim dokuyan nineler de anneler de tarihin sayfaları arasında yerlerini aldılar. Bu güzel geleneğin yok olmaması için Kültür Bakanlığına, Halk Eğitim Merkezlerine ve yerel yönetimlere görev düşmekte. Bu halk sanatı, unutturulup yok edilmemeli. Bu sanat yaşatılmalı ki halk da kültürümüz de yaşasın.

                                                                       Adil Hacıömeroğlu

                                                                       12 Eylül 2023